Khám phát hiện sâu răng trên phim X quang
X quang rất hữu ích trong việc phát hiện sâu răng vì quá trình tiến triển sâu răng gây mất khoáng men và ngà răng. Tổn thương có hình ảnh thấu quang trên phim X quang (tối hơn) vì vùng mất khoáng răng không hấp thụ nhiều photon của tia X. Mặc dù vậy, có một điều quan trọng cần ghi nhớ đó là tổn thương được phát hiện trên X quang cho thấy hoạt động vi khuẩn trên bề mặt răng chứ không cho biết liệu tổn thương này đang hoạt động hay đang ngừng tiến triển. Một tổn thương cũ không còn hoạt động nữa cũng sẽ có hình ảnh “vết sẹo” mất khoáng trên nền mô cứng. Lý do việc tái khoáng hoá chỉ xảy ra ở phần bề mặt bên ngoài nhất là vì dung dịch chứa chất khoáng từ nước bọt không thể khuếch tán vào phần thân của thương tổn. Do X quang chỉ phản ánh mức độ mất khoáng ở hiện tại nên chỉ mình phim X quang không thể phân biệt được giữa tổn thương đang hoạt động và một tổn thương ngừng tiến triển. Một phim X quang thứ hai chụp vào thời gian sau đó có thể cho biết liệu tổn thương có đang hoạt động hay không. Khi đưa ra quyết định theo dõi một tổn thương thì nên cân nhắc những nhân tố như vệ sinh răng miệng, liệu pháp fluor, tình trạng tiết nước bọt, chế độ ăn uống, tiền sử sâu răng, mức độ chăm sóc miếng trám và độ tuổi để xem xét thời gian giữa các lần chụp X quang.
X quang là một phương tiện bổ sung có gí trị cùng với việc khám lâm sàng để phát hiện sâu răng. Khám lâm sàng cẩn thận để đánh giá hoạt động sâu răng trên bề mặt răng có thể hữu ích với những bề mặt răng phẳng và sâu răng phát triển qua mặt nhai. Tuy nhiên, khi bề mặt răng còn nguyên vẹn (chẳng hạn như men răng không bị sụp xuống), thậm chí kiểm tra kỹ lưỡng cũng có thể không phát hiện được sự mất khoáng bên dưới bề mặt, bao gồm cả mặt nhai. Đánh giá lâm sàng mặt bên răng ở vị trí tiếp xúc cũng khó khăn. Trong khi đó, nhiều nghiên cứu lâm sàng cho thấy rằng X quang có thể phát hiện sâu răng không những ở mặt nhai mà còn ở mặt tiếp xúc.
KIỂM TRA BẰNG PHIM TRUYỀN THỐNG
Phim cánh cắn là phim hữu ích nhất để đánh giá sâu răng. Sử dụng cây giữ phim có dụng cụ canh chỉnh giúp giảm việc các điểm tiếp xúc bên của răng chồng lên nhau và cải thiện chất lượng hình ảnh, do đó, giảm tối thiểu những lỗi sai khi đọc phim. Phim quanh chóp cũng hữu ích khi đánh giá những thay đổi ở xương vùng quanh chóp. Sử dụng kỹ thuật chụp phim song song khi chụp phim quanh chóp giúp tăng giá trị của phim, vì cách chụp này có thể giúp phát hiện sâu răng ở răng trước lẫn răng sau, đặc biệt là những răng có mang phục hồi lớn.
Trong những thập niên gần đây, tỉ lệ sâu răng ở các nước phương Tây giảm đáng kể, chỉ còn lại một phần nhỏ dân số bị tổn thương sâu răng tiến triển. Theo đó, khoảng thời gian giữa các lần khám được tuỳ chỉnh cho mỗi bệnh nhân dựa trên cơ sở nhận biết được hoạt động sâu răng cũng như mức độ dễ bị sâu răng. Với những cá nhân không bị sâu răng, khoảng cách giữa các lần hẹn có thể kéo dài ra, trong khi đó những cá nhân có sâu răng đang hoạt động thì khoảng cách này ngắn hơn.
Đánh giá tổn thương trên X quang
MẶT BÊN
Hình ảnh X quang điển hình
Hình ảnh thấu quang sớm của tổn thương trên men răng thông thường có hình tam giác với đáy rộng nằm trên bề mặt răng, mở rộng dọc theo trụ men, những hình ảnh phổ biến khác chẳng hạn như rãnh, một dấu chấm, một dải hoặc một đường mỏng. Khi quá trình mất khoáng hoá tiến triển đến đường nối men ngà, nó lan rộng dọc theo đường này, thường hình thành nên đáy của một tam giác thứ hai với đỉnh hướng về phía buồng tuỷ. Tam giác này thường có đáy rộng hơn ở men răng và tiến triển hướng về phía tuỷ răng dọc theo các ống ngà. Ngoài ra, cũng có thể thấy những hình dạng bất thường khác của quá trình mất khoáng.
Tổn thương liên quan đến tiếp xúc mặt bên hầu hết thường nằm ở vùng tiếp xúc. Thật sự rằng loại tổn thương này không bắt đầu bên dưới bờ nướu, giúp phân biệt với tổn thương sâu răng tại cổ răng. Cần chú ý kỹ đến bề mặt tiếp xúc bên nguyên vẹn gần với bề mặt răng có miếng trám vì thường bề mặt này có thể bị tổn thương khi trám răng và vì vậy có nguy cơ cao bị sâu răng.
Vì mặt tiếp xúc bên của vùng răng sau thường rộng, việc mất một lượng chất khoáng từ tổn thương sâu răng mới chớm và tiến triển của một tổn thương hoạt động thường khó phát hiện trên X quang. Tổn thương giới hạn trong phần men răng có thể không có dấu hiệu gì trên X quang cho đến khi 30% đến 40% quá trình mất khoáng xảy ra. Vì lý do này, độ sâu thật sự của tổn thương sâu răng thường sâu hơn so với hình ảnh thấy được trên X quang.
Nhận biết sai
Thậm chí những nha sĩ nhiều kinh nghiệm cũng thường không đồng ý với việc có hay không có sâu răng khi kiểm tra trên một lần chụp X quang khi tổn thương chỉ giới hạn ở phần men răng. Đôi khi có thể phát hiện sai tổn thương sâu răng khi bề mặt răng không bị ảnh hưởng (kết quả dương tính giả). Nhiều hiện tượng hình thái chẳng hạn như những trũng và rãnh, chỗ lõm vùng cổ răng, hiệu ứng dải Mach, những bất thường về răng chẳng hạn như những rãnh giảm sản và những chỗ lõm do mòn răng cũng có thể giả dạng hình ảnh sâu răng. Trong những trường hợp mất khoáng không biểu hiện rõ trên X quang, việc không phát hiện được thương tổn được gọi là kết quả dương tính giả. Ngoài ra, những điểm tiếp xúc chồng lên nhau trên hình ảnh X quang có thể che lấp mất tổn thương. Khoảng một nửa tất cả những tổn thương mặt bên ở phần men răng không thể phát hiện được trên X quang.
Những cân nhắc điều trị
Những cân nhắc điều trị như việc tạo xoang trám thường không được chỉ định cho những tổn thương ở men răng và nha sĩ cũng như bệnh nhân có thể kiểm soát tiến triển của tồn thương bằng những can thiệp bản tồn. Mặt khác, với những tổn thương có lỗ thì cần tạo xoang trám. Trong trường hợp tổn thương ở ngà răng, quyết định liệu có trám răng hay không tuỳ thuộc vào mỗi bệnh nhân, cần theo dõi bằng X quang để đánh giá liệu tổn thương đã dừng lại hay đang tiến triển. Thời gian giữa các lần chụp X quang tuỳ thuộc vào mỗi các nhân, tiền sử sâu răng trước đây, tuổi và vị trí tổn thương vì tỉ lệ tiến triển khác nhau giữa những bề mặt răng khác nhau. Cần chụp lại một phim X quang có góc hình học giống với phim ban đầu bằng cách dùng cây giữ phim, giúp so sánh chính xác độ sâu của tổn thương giữa hai lần chụp theo dõi. Khi sử dụng phim kỹ thuật số cùng với góc hình học cũ, có thể để các hình ảnh chồng lên nhau và những thông tin trên một hình ảnh được loại trừ bởi một hình ảnh khác, cho ta một hình ảnh sau khi loại trừ xong – hình ảnh này hiển thị những thay đổi đã xảy ra giữa hai lần kiểm tra.
Một tổn thương tiến triển cho thấy cần trám lại. Với những bệnh nhân tích cực làm sạch bề mặt răng và sử dụng liệu pháp fluoride, hơn một nửa tổn thương ngà nông có thể ngừng lại, vì vậy có thể tránh liệu pháp phục hồi.
MẶT NHAI
Hình ảnh X quang điển hình
Tổn thương sâu răng ở trẻ em và thanh thiếu niên hầu hết thường ở mặt nhai các răng sau. Quá trình mất khoáng hoá bắt nguồn từ men răng tại những hố rãnh – nơi mảng bám vi khuẩn tích tụ. Tổn thương lan rộng dọc theo trụ men và nếu như không có gì cản trở sẽ tiến vào đường nối men ngà, ở đây có thể thấy được một đường thấu quang mỏng giữa men răng và ngà răng.
Tổn thương măt nhai thường bắt đầu ở bờ thành của rãnh hơn là đáy rãnh và sau đó có khuynh hướng xuyên qua gần như vuông góc hướng về đường nối men – ngà. Những tổn thương sớm có hình ảnh trên lâm sàng như là phấn trắng, vàng, nâu hoặc đổi sang màu đen ở rãnh mặt nhai. Khi phát hiện những rãnh đổi màu với bề mặt nhai trên lâm sàng còn nguyên vẹn thì cần chụp X quang để xác định xem liệu một tổn thương sâu răng có vượt qua đường nối men ngà chưa. Nếu tổn thương không băng ngang qua đường nối men ngà thì có thể không thấy được trên X quang.
Hình ảnh X quang truyền thống của một tổn thương xuyên vào ngà răng là hình ảnh thấu quang với đáy rộng, thường nằm bên dưới một rãnh, trong khi đó ở men răng chỉ có những thay đổi nhỏ hoặc không thay đổi gì rõ rệt. Tổn thương mặt nhai càng sâu thì càng dễ phát hiện trên X quang.
Nhận biết sai
Những sai sót khi phân tích tổn thương ngà răng ở mặt nhai bao gồm việc hình ảnh những hố mặt nhai chồng lên nhau cùng có liên quan hoặc không có liên quan đến tổn thương sâu răng hoặc một miếng trám composite, vốn nhìn giống như tổn thương mặt nhai hoặc một rãnh sâu. Việc khám trực tiếp trên lâm sàng thường loại trừ đi những nhầm lẫn như vậy. Khi tổn thương mặt nhai khu trú ở phần men răng, phần men xung quanh thường che mất tổn thương này. Khi quá trình sâu răng tiến triển, có một đường thấu quang lan rộng dọc theo đường nối men ngà. Khi tổn thương lan rộng vào phần ngà, bờ giữa sâu răng và phần ngà lành mạnh có thể chồng lên nhau và che mất đường thấu quang tại đường nối men ngà. Do đó, đối với những tổn thương còn nông thì tỉ lệ dương tính giả có thể cao ngang với tỉ lệ âm tính giả. Một kết quả âm tính giả có thể không phải là một sai lầm nghiêm trọng do trong hầu hết các trường hợp sâu răng tiến triển chậm và tổn thương được phát hiện ở một thời gian sau đó. Một kết quả dương tính giả có thể dẫn đến việc bề mặt răng lành mạnh bị xâm phạm không thể hồi phục được. Ngoài ra, khi có một sự khác biệt về mật độ rõ rệt, chẳng hạn như giữa men và ngà, thì có thể có một vùng thấu quang ngay gần men răng. Đây là một ảo giác quang học gọi là dải Mach (hình minh hoạ bên dưới). Nó có thể tạo nên nhiều kết quả dương tính giả; vì vậy, nên theo dõi những trường hợp này và từ chối việc điều trị can thiệp.
Cân nhắc việc tạo xoang và điều trị
Khi một tổn thương mặt nhai mở rộng xuyên qua ngà răng, phần men răng sẽ bị yếu, và cuối cùng lực ăn nhai sẽ gây sụp phần men này, tạo thành một xoang sâu. Khi thấy lỗ sâu trên lâm sàng thì thường tổn thương đã vào ngà răng, nếu những thông tin cho thấy tổn thương lan rộng đến gần buồng tuỷ thì cần chụp X quang để kiểm tra. Nếu không có lỗ sâu nhưng các hố rãnh mặt nhai bị đổi màu thì cần chụp X quang kiểm tra. Tổn thương ngà răng không có lỗ sâu rõ ràng trên lâm sàng nhưng lại có những thay đổi thấu quang trên X quang thì chứng tỏ sâu răng đã vượt qua đường nối men ngà và cần điều trị phục hồi bằng miếng trám.
Đa sâu răng
Sâu răng phá huỷ răng tiến triển nhanh và rầm rộ thường được gọi là đa sâu răng và thường thấy ở trẻ em có chế độ dinh dưỡng không đầy đủ và thói quen vệ sinh răng miệng kém. Tuy nhiên, tình trạng này ngày càng hiếm do việc bổ sung fluor trong nguồn nước, sử dụng fluor tại chỗ và nâng cao kiến thức về dinh dưỡng cũng như vệ sinh răng miệng. Đa sâu răng có thể thấy ở những người bị chứng khô miệng. X quang của những cá nhân này cho thấy hình ảnh sâu răng phá tuỷ trầm trọng, tiến triển, đặc biệt là những răng trước hàm dưới.
Nguồn: bác sĩ Lương Thị Quỳnh Tâm
Bài đăng lần đầu ngày: 14 Tháng mười hai, 2017 @ 2:04 chiều
