Để nhận biết được hình ảnh bệnh lý trên X quang thì chúng ta cần có kiến thức đầy đủ về hình ảnh X quang của những cấu trúc bình thường. Chẩn đoán chính xác cần đánh giá bao quát những thay đổi hình ảnh của cấu trúc giải phẫu bình thường. Tương tự như vậy, hầu hết bệnh nhân đều biểu hiện nhiều điểm mốc bình thường trên X quang, nhưng hiếm có bệnh nhân nào biểu hiện tất cả chúng. Theo đó, việc thiếu một hoặc một vài mốc giải phẫu thì không được xem là bất thường.
Răng
Răng được cấu tạo chủ yếu bởi ngà răng, thân răng được bao phủ bên trên bởi men răng và một lớp mỏng xi măng răng ở bề mặt chân răng. Men răng phủ bên trên cản quang hơn so với những phần mô răng khác vì mật độ đậm đặc hơn, đây là một đặc điểm tự nhiên. Vì 90% men răng là chất khoáng nên nó cản một lượng lớn photon tia X. Hình ảnh X quang đều đặn, đồng nhất và không có dấu hiệu của cấu trúc nhỏ nào khác. Chỉ có phần mặt nhai cho hình ảnh giải phẫu khá phức tạp. Ngà răng chứa 75% chất khoáng, và vì nó chứa một lượng chất khoáng ít hơn nên hình ảnh X quang tương đương với xương. Ngà răng trơn láng và đồng nhất trên X quang vì nó có đặc điểm hình thái đồng nhất. Đường nối nữa men và ngà răng rõ rệt tách biệt hai cấu trúc này. Lớp xi măng mỏng trên bề mặt chân răng chứa một lượng chất khoáng chừng 50%, cũng gần tương đương với ngà răng. Xi măng thường không thấy rõ trên X quang thì mức độ tương phản giữa nó và ngà răng quá thấp và cũng vì lớp xi măng răng quá mỏng.
Hình 1. Răng được cấu tạo bởi tuỷ răng, men răng, ngà răng và xi măng răng.
Những vùng thấu quang khuếch tán với bờ không rõ nét trên X quang ở mặt gần và xa của răng tại vùng cỗ, nơi giao nhau giữa men răng và mào xương ổ răng (như hình minh hoạ bên dưới). Hiện tượng này được gọi là “cháy cổ răng”, đây là hình ảnh bình thường do việc hấp thụ tia X tại vùng này giảm. Quan sát kỹ hơn sẽ thấy bờ mô răng nguyên vẹn ở mặt tiếp xúc bên. Hơn nữa, nên nhận thức được hình ảnh thấu quang này là do sự tương phản tương đối giữa vùng cảng quang ở men răng với xương ổ răng khi ở gần nhau. Hình ảnh thấu quang này thấy được ở hầu hết các răng và không nên nhầm lẫn với sâu bề mặt chân răng vốn cũng thường có hình ảnh tương tự.
Tuỷ răng bình thường được tạo nên bởi mô mềm và do đó có hình ảnh thấu quang. Buồng tuỷ và ống tuỷ chứa tuỷ răng kéo dài từ thân răng đến chóp chân răng. Mặc dù hình ảnh của buồng tuỷ khá đồng nhất trong cùng một nhóm răng nhưng cũng có sự khác biệt lớn giữa những cá nhân khác nhau về kích cỡ buồng tuỷ, sự mở rộng của sừng tuỷ. Bác sĩ lâm sàng cần dự đoán được những thay đổi này chẳng hạn như tỷ lệ và sự phân bố tuỷ răng và nhận biết được trên X quang khi lên kế hoạch làm phục hồi.
Thông thường, răng mọc hoàn toàn trong miệng có ống tuỷ rõ ràng, mở rộng từ buồng tuỷ đến chóp chân răng. Lỗ chóp thường có thể nhận biết được. Ở những răng bình thường, ống tuỷ có thể thắt lại tại vùng chóp và không thể nhận thấy được ở millimeter cuối cùng chiều dài của nó. Trong những trường hợp này, ống tuỷ đôi khi nằm về phía bên của răng, nằm thấp hơn so với hình ảnh chóp răng trên X quang. Ống tuỷ bên có thể là nhánh của một ống tuỷ chính. Chúng có thể kéo dài về phía chóp răng và đổ ra như bình thường, có thể thấy được lỗ chóp ở phía bên chân răng. Trong trường hợp khác, có thể có hai hoặc nhiều lỗ chóp, nếu không xác định được thì có thể dẫn đến điều trị nội nha thất bại.
Xem thêm: Phân biệt sự khác nhau giữa tổn thương nội tiêu và ngoại tiêu trên phim X-Quang
Xem thêm: Phim cánh cắn tại sao lại quan trọng khi kiểm tra chụp răng
Tại giai đoạn cuối cùng của quá trình phát triển chân răng, ống tuỷ phân kỳ và thành chân răng thuôn nhiều như cạnh của con dao. Bên trong khoảng trống được tạo ra bởi các thành chân răng và một đoạn ngắn mởi rộng bên dưới có dạng như một vùng nhỏ, tròn, thấu quang nằm giữa bè xương, được bao xung quanh bởi một lớp mỏng xương đặc. Vùng này được gọi là nhú răng, được bao quanh bởi nang xương. Nhú này hình thành ngà răng và mầm tuỷ răng. Khi răng trưởng thành, thành tuỷ ở vùng chóp bắt đầu thắt lại và cuối dùng đóng chóp. Nhận biết về quá trình này cũng như hình ảnh của nó trên X quang giúp cho việc đánh giá các giai đoạn phát triển răng; nó cũng giúp tránh xác định sai thấu quang quanh chóp là tổn thương quanh chóp.
Ở răng trưởng thành, hình dạng của buồng tuỷ và ống tuỷ có thể thay đổi. Khi tuổi tăng lên, quá trình lắng đọng ngà thứ cấp diễn ra. Quá trình này bắt đầu ở vùng chóp, tiến đến thân răng và có thể dẫn đến việc xoá bỏ tuỷ răng. Chấn thương răng (chẳng hạn như sâu răng, trám răng, mòn răng sinh lý hoặc mòn răng cơ học) cũng có thể kích thích việc hình thành ngà thứ cấp, dẫn đến giảm kích thước buồng tuỷ và ống tuỷ. Những trường hợp như vậy thường có bằng chứng của những kích thích bệnh lý. Ở những trường hợp chấn thương răng, cần khai thác bệnh sử của bệnh nhân để phát hiện được lý do thật sự khiến răng bị giảm kích thước buồng tuỷ.
Những cấu trúc nâng đỡ răng
LAMINA DURA
Hình ảnh X quang của răng lành lặn trên cung hàm đó là xương ổ răng được bao bọc bởi một lớp cản quang như xương đặc. Lớp này có tên là lamina dura (hay còn gọi là “phiến cứng”), lớp này thấy được trên hình ảnh X quang. Lamina dura liên tục với bóng của xương vỏ tại mào xương ổ răng. Nó chỉ hơi dày hơn và khoáng hoá không nhiều hơn bè xương xốp trong vùng. Hình ảnh X quang của nó là do tia X di chuyển tiếp tuyến xuyên qua nhiều lần độ dày thành xương mỏng nên bị suy giảm (hiệu ứng vỏ trứng). Xét về mặt phát triển, lamina dura là do sự mở rộng của lớp lót nang xương bao xung quanh mỗi răng trong suốt quá trình phát triển.
Hình ảnh lamina dura trên X quang có thể khác nhau. Khi tia X được chiếu trực tiếp xuyên qua một cấu trúc tương đối dài và rộng, lamina dura có hình ảnh cản quang và rõ nét. Tuy nhiên, khi tia chiếu chếch hướng, lamina dura sẽ phân tán hơn và có thể không nhìn thấy rõ. Trên thực tế, thậm chí khi mà xương nâng đỡ trên một cung hàm lành mạnh, nguyên vẹn thì việc xác định lamia dura bao hoàn toàn xung quanh mọi chân răng trên mỗi phim thường cũng khó thực hiện được, mặc dù đó là dấu hiệu bình thường của các chân răng trên mỗi phim (xem hình minh hoạ bên dưới). Ngoài ra, những khác biệt nhỏ và sự gián đoạn của lamina dura có thể là kết quả của việc xương xốp và những ống tuỷ đi từ tuỷ răng đến dây chằng nha chu chồng chéo lên nhau.
Độ dày và mật độ lamina dura trên X quang khác nhau tuỳ thuộc vào lực nhai mà răng phải chịu. Lamina dura rộng hơn và dày đặc hơn xung quanh các chân răng chịu lực nhai mạnh; mỏng hơn và mật độ ít hơn ở xung quanh những răng không đảm nhận chức năng ăn nhai.
Hình ảnh lamina dura nhân đôi không phải là hiếm nếu như bề mặt chân gần và xa của răng có độ cao khác nhau so với đường đi của tia X. Một ví dụ thường gặp đó là độ nhô của bề mặt ngoài và trong của chân gần răng cối lớn thứ nhất hàm dưới (xem hình minh hoạ bên dưới).
Hình ảnh lamina dura là một đặc điểm chẩn đoán có giá trị. Sự hiện diện của lamina dura nguyên vẹn quanh chóp răng là bằng chứng cho thấy răng có tuỷ sống. Tuy nhiên, vì những hình ảnh khác nhau của lamina dura nên việc thiếu hình ảnh của nó xung quanh chóp răng trên X quang cũng có thể là một dấu hiệu bình thường. Đôi khi dù không có bệnh lý nhưng lamina dura cũng có thể thiếu ở vùng chân răng cối lớn do bị xoang hàm trên che lấp. Vì vậy người ta khuyên rằng bác sĩ lâm sàng nên xem xét những dấu hiệu và triệu chứng lâm sàng khác, cũng như là tính toàn vẹn của lamina dura khi chẩn đoán và lên kế hoạch điều trị.
MÀO XƯƠNG Ổ RĂNG
Bờ nướu của mào xương ổ răng kéo dài giữa răng có thể thấy rõ trên phim X quang dưới dạng một đường cản quang (xem hình minh hoạ bên dưới). Mức của mào xương được xem như bình thường khi nó cách đường nối xi măng – men răng của răng kế cận không lớn hơn 1.5mm. Mào xương ổ răng có thể thấp dần theo tuổi và biểu hiện sự tiêu xương rõ rệt khi bị bệnh lý nha chu. Hình ảnh X quang có thể biểu thị vị trí mào xương ổ; xác định mức độ tiêu xương là một vấn đề quan trọng trên lâm sàng.
Chiều dài của mào xương ổ răng bình thường ở một vùng cụ thể phụ thuộc vào khoảng cách giữa các răng đang xem xét. Ở vùng răng trước, mào xương ổ răng giảm, chỉ là một điểm xương giữ hai răng cửa cạnh nhau. Ở vùng phía sau thì mào xương ổ răng phẳng, gần như song song và nằm dưới đường nối giữa các điểm giao nhau của xi măng – men răng của những răng kế cận. Mào xương liên tục với lamina dura và hình thành nên một góc nhọn. Góc này bị làm tròn là dấu hiệu của bệnh lý nha chu.
Nguồn: bác sĩ Lương Thị Quỳnh Tâm
Xem tiếp: X-Ray phần 2
Tổng hợp: Công ty Anh Em
Bài đăng lần đầu ngày: 21 Tháng sáu, 2019 @ 2:29 chiều
